Naxçıvan toponiminin mənşəyi barədə geniş yayılmış rəvayət onun adını “Nuhçıxan”, yəni Nuh peyğəmbərin Gəmidən çıxıb ilk məskən saldığı yer kimi izah edir. Bu yanaşma qədim dini-mifoloji ənənələrdən qaynaqlansa da, elmi əsaslara söykənmir və toponimin həqiqi etimologiyasını əks etdirmir. Buna baxmayaraq, xüsusilə bəzi erməni tarixçiləri və ideoloqları “Nuhçıxan” izahını istifadə edərək Naxçıvanı öz milli tarixi kontekstlərinə daxil etməyə, bu regionu “ilk enilən yer” kimi təqdim etməklə ona iddialarını legitimləşdirməyə çalışırlar. Bu cür mifik arqumentlər tarixşünaslıqda mədəni mənimsətmə və tarixi saxtalaşdırma praktikasının tərkib hissəsinə çevrilib. “Tavernier”in səyahət əsərində belə yazılır: “Naxçıvan ermənilərin fikrincə dünyanın ən qədim şəhəridir… Onlar möhkəm inanırlar ki, bu yer Nuh peyğəmbərin gəmidən endikdən sonra məskunlaşdığı yerdir, hətta deyirlər ki, o burada dəfn olunmuşdur və həyat yoldaşının məzarı Təbrizə gedən yol üzərində, Matant adlı ərazidə yerləşir.”
Mövzunun aktuallığı ondan irəli gəlir ki, real elmi faktlara əsaslanmayan “Nuhçıxan” kimi iddialar bölgədə mədəni irs münaqişələrini qızışdırır, geosiyasi iddialara haqq qazandırmaq üçün istifadə olunur. Bu araşdırmamızda məqsəd “Nuhçıxan” versiyasının mənşəyini, onun folklor, mifologiya və dini kontekstdə yaranmasını araşdırmaq, erməni tarixşünaslığında “Naxçıvan — ilk enilən yer” tezisinin fonetik, morfoloji və tarixi baxımdan düzgün olub-olmamasını dəyərləndirməkdir. Eyni zamanda, erməni tərəfinin Qarabağ, Göyçə və Naxçıvan kimi bölgələrdə mədəni mənimsətmə strategiyalarını, Nuh peyğəmbər kimi dini simvollardan tarixi mövcudluq iddialarını legitimləşdirmək üçün necə istifadə etdiklərini təhlil edəcəyik. Mövzu beynəlxalq mədəni irs siyahılarında toponimlərin siyasi manipulyasiyası prizmasından da dəyərləndirilə bilər. Beləliklə, məqalə elmi metodologiyanın önəmini vurğulayaraq, toponimlərin mifdən çox gerçək etimoloji mənşəyinə əsaslanmasının vacibliyini göstərməyi qarşısına məqsəd qoyur.
“Nuhçıxan” izahının mənşəyi — folklor, mifologiya və dini kontekst
“Nuhçıxan” anlayışı, adından göründüyü kimi, Nuh peyğəmbərin adı ilə bağlı yaranmışdır. Məlumdur ki, Tövrat və Qurandakı hekayəyə görə Nuhun gəmisi Su tufanı zamanı Ararat (burada “Ararat” ifadəsi ilə Bibliyada yer alan müasir Ağrı dağı nəzərdə tutulur) dağında qərar tapmış və tufandan xilas olanlar həmin dağdan enərək dünyaya yayılmışlar. Tarixi ənənədə Naxçıvan bölgəsi Ararat dağ silsiləsinə yaxın olduğundan, hələ qədim dövrlərdən bu əraziyə Nuhun ilk gəlib çıxdığı yer kimi baxılması barədə rəvayətlər formalaşıb. Erməni ənənəsinə görə, Naxçıvan (“Naxijavan”) toponimi məhz “ilk enilən yer” deməkdir — burada “nax” (“ilk”) və “ijewan” (“məskən” yaxud “istirahət yeri”) sözlərinə ayrılaraq izah edilir. Bu rəvayətə əsasən Nuhun gəmisi Araratda durduqdan sonra peyğəmbər ailəsi ilə birlikdə indiki Naxçıvan düzənliyinə enmiş, burada ilk şəhəri salmış və ömrünün sonuna qədər yaşamışdır. Naxçıvan şəhərdəki türbənin “Nuh türbəsi” adlandırılması da bu inancdan irəli gəlir.
Folklor və dini mənbələrdəki bu motivlər çox qədimdir. Bəzi tədqiqatçılar hesab edir ki, hələ eramızın I əsrində yaşamış Yəhudi tarixçi Flavi (Josephus) öz əsərində Nuhun gəmisi ilə bağlı “Apobaterion” (“enilən yer”) adında bir məkandan bəhs edib və bir sıra alimlər bu toponimin məhz Naxçıvana aid olduğunu güman ediblər. Bu da göstərir ki, Nuhun adı ilə bağlı əfsanəvi bağlantı xristianlığın erkən dövrlərindən öncə, xalq arasında formalaşaraq sonrakı yazılı ənənəyə keçmişdir.
“Nuhçıxan” nəzəriyyəsinin yayılmasında əsasən erməni mənbələrinin rolu vardır. Orta əsr erməni tarixçiləri (məsələn, V əsrdə yaşamış Moses Xorenatsi) Naxçıvanı qədimdən mövcud olan bir yaşayış yeri kimi xatırlatmış və onun adını mifoloji kontekstə yerləşdirmişlər. Erməni dilində şəhərin adının “Naxijavan” formasına düşməsi də məhz “nax + ijəvan” birləşməsi ilə “ilk enilən məskən” mənası verməsinə uyğunlaşdırılıb. Başqa sözlə, folklor etimologiya nəticəsində orijinal adın tələffüzü dəyişdirilərək mifik məna qazanmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, İslam müəllifləri arasında da Naxçıvanın Nuhla əlaqəsinə toxunanlar olub. Lakin müsəlman müəlliflər şəhərin adını birbaşa Nuhla əlaqələndirməkdənsə, onu “Nəşavə” kimi (ərəbcə) və ya “Nəqçuan” kimi (fars/türk tələffüzündə) qeyd ediblər. “Nuhçıxan” ifadəsi isə birbaşa türk dillərində formalaşıb (azərb. Nuh çıxan — “Nuhun çıxdığı”) və yazılı mənbələrdən çox şifahi folklor yolu ilə yaşayaraq XX əsrə gəlib çıxıb.
Beləliklə, adın “Nuhçıxan” kimi izahı elmi-linqvistik təhlilin yox, əsasən dini əfsanələrin məhsuludur. Bu əfsanəvi izah həm yerli Azərbaycan folklorunda (Nuh türbəsi, İlandağ haqqında rəvayətlər və s.), həm də erməni kilsə ənənəsində yaşayaraq günümüzədək gəlib çatmışdır. Bu toponimin qədim mənbələrdə hansı formalarda qeydə alındığını əvvəlki yazılarımızda ətraflı təhlil etmişik. Bu yazımızda isə əlavə izahata keçmədən, bu adların erməni tarixşünaslığında necə məqsədyönlü şəkildə istifadə olunduğuna diqqət yetirəcəyik.
Erməni tarixşünaslığının mədəniyyəti mənimsəmə strategiyaları — Qarabağ, Göyçə və Naxçıvan nümunələri
Tarixi faktların mifoloji interpretasiyası və öz məqsədlərinə uyğun yenidən yazılması erməni tarixşünaslığında uzun müddət müşahidə olunan bir meyldir. Məqsəd, erməni xalqının iddia etdiyi əraziləri mümkün qədər qədimləşdirmək, oradakı bütün mədəni irsi “erməniləşdirmək” və beləliklə müstəsna tarixi hüquq qazanmaqdır. Bu strategiyanın bariz nümunələri Qarabağ, Göyçə (indiki Sevan gölü ətrafı) və Naxçıvan kimi bölgələrdə görünür.
Qarabağ nümunəsi: Erməni tarixçiləri Qarabağı qədimdən “Artsax” adlı erməni vilayəti kimi təqdim edirlər. Doğrudur, “Artsax” adı antik erməni mənbələrində çəkilir, lakin regionun etnik və mədəni tarixi çoxşaxəlidir. Sovet dövründə və ondan öncə Qarabağda həm azərbaycanlı (türk), həm erməni əhali yaşayıb. Ermənilər isə oradakı bütün tarixi abidələri öz mirasları kimi qələmə veriblər. Xüsusilə Qafqaz Albaniyasına aid olan qədim xristian kilsələri və monastırları erməni tarixçiləri tərəfindən sonralar “erməni kilsələri” kimi təqdim olunub. Məsələn, Qarabağda qədim alban abidəsi sayılan Xudavəng (Dadivəng) monastırı erməni mənbələrində “Dadivank” kimi göstərilir və erməni kilsəsinin irsi elan edilir. Azərbaycanlı alimlərin tədqiqatlarına görə isə, erməni tərəfi uzun illər işğal altında saxladığı Qarabağ ərazilərində alban məbədlərinin üzərindəki orijinal alban yazılarını silib ermənicə yazılar həkk etməklə bu abidələri saxtalaşdırmağa çalışmışdır. Bununla onlar həmin torpaqlarda ermənilərin “əsrlər boyu” yaşadığını “sübuta yetirməyə” çalışıblar. Halbuki Qafqaz Albaniyası xalqı etnik baxımdan ayrı olub və onların mirasını erməniləşdirmək tarixi həqiqəti təhrif etmək deməkdir.
Göyçə (Sevan) nümunəsi: İndiki Ermənistanın ərazisində yerləşən Göyçə gölü ətrafı XIX əsrin sonlarına qədər böyük ölçüdə azərbaycanlıların məskun olduğu bölgə idi. Toponimin özü də türk dilində “Göyçə” (“göy rəngli, mavi”) adlandırılırdı. Lakin son iki əsrdə bu ərazidə demoqrafik dəyişikliklər edib azərbaycanlıları sıxışdıran erməni dairələri tarixi yaddaşı da dəyişməyə çalışıblar. Göyçə mahalının kənd adları kütləvi surətdə dəyişdirilib, türk-müsəlman abidələrinin (məsələn, məscidlərin) əksəriyyəti ya dağıdılıb, ya da sahib çıxılıb. Ermənilər bu bölgəni öz tarixi “Geğarkunik” vilayətlərinin tərkib hissəsi sayır, Göyçə gölünü də “Sevan” adlandırırlar. Halbuki “Sevan” adı da məhz alban mənşəli “Syavan” sözündən gəlir. Yəni erməni tarix yazımında hətta Albaniya dövrünə aid adlar da erməniləşdirilərək təqdim olunur. Nəticədə, bu gün Ermənistan ərazisində azərbaycanlıların tarixi izləri, toponimləri demək olar ki, silinib — bu da mədəni mirasın mənimsənilməsi siyasətinin tərkib hissəsidir.
Naxçıvan nümunəsi: Ermənistan tarixçiləri Naxçıvanı da “tarixi Ermənistanın ayrılmaz parçası” kimi qələmə verməyə çalışır, onu qədim Vaspurakan və Sünik vilayətlərinin tərkib hissəsi kimi təqdim edirlər. Bu iddiaları gücləndirmək üçün də məhz “Nuhçıxan” mifindən geniş istifadə olunur — yəni “bəşər sivilizasiyası ilk Naxçıvanda, yəni erməni torpağında başladı” mesajı verilir.
Ümumilikdə, erməni tarixşünaslığının bu strategiyası beynəlxalq ekspertlər tərəfindən də tənqid olunur. Məsələn, müstəqil tədqiqatçılar qeyd edirlər ki, erməni alimləri Qafqaz Albaniyasının tarixini və irsini sistemli şəkildə “erməniləşdirmə”yə çalışıblar — bununla onlar öz mədəni irslərinin daha qədim olduğunu sübut etmək və başqalarının mirasını sahiblənmək niyyəti güdürlər. Bu cür yanaşma tarix elmində qeyri-dəqiqliyə, hətta qərəzə yol açır və bölgədə etnik gərginlikləri alovlandırır. Qısacası, erməni tarixşünaslığının Qarabağ, Göyçə, Naxçıvan kimi bölgələrdəki strategiyası eyni məqsədə xidmət edir: tarixi mədəni irsi özününküləşdirmək, bununla ərazi iddialarını “əsaslandırmaq”.
Nuh adı və dini simvollar vasitəsilə tarixi mövcudluq iddialarının legitimləşdirilməsi
Tarixi-siyasi iddiaların əsaslandırılmasında dini simvol və miflərdən istifadə yalnız ermənilərə xas deyil, lakin Cənubi Qafqazda bu xüsusilə diqqətəlayiqdir. Erməni kimliyində Nuh peyğəmbər, Ararat dağı, müqəddəs xaç kimi obrazlar milli identikliyin tərkib hissəsinə çevrilib. Ermənistan özünü dünyada ilk xristian dövləti (301-ci il) elan edir və bu statusu tarixən qürur mənbəyi sayır. Bununla yanaşı, erməni ənənəsinə görə xalqın əcdadı Hayk birbaşa Nuhun nəticəsi hesab olunur (Bibliyaya görə Yafəsin nəticəsi) — yəni ermənilər özlərini Nuhun nəslindən gələn bir xalq kimi təqdim edirlər. Bu cür mifoloji geneologiya onlarda “seçilmişlik” və “əsl sakin” narrativini gücləndirir. Məsələn, erməni ideoloqları bəzən iddia edirlər ki, guya bütün ermənilər Nuhun oğlunun törəmələridir. Bu iddia, əlbəttə, elmi deyil, ancaq toplumun düşüncəsində “biz insanlığın ən köklü nəslindənik” kimi təsəvvür yaradır.
Eyni zamanda, Nuhun özü “erməni patriarxı” kimi də qələmə verilir. 2024-cü ildə erməni mediasında hətta belə yazılar çıxdı ki, guya Nuh peyğəmbər erməni olub, Naxçıvan şəhərini də “erməni patriarx Nuh” salıb və indi azərbaycanlılar Nuhun qəbrini “özəlləşdirirlər”. Bu kimi iddialar o dərəcədə əsassızdır ki, hətta Ermənistanın bəzi ziyalıları tərəfindən də istehza ilə qarşılanır. Çünki Nuh peyğəmbər tarixi şəxs kimi dəqiq mövcud olub-olmadığı elm üçün qaranlıqdır, olsa belə, o dövrdə hələ nə erməni, nə azərbaycanlı milləti formalaşmamışdı. Buna baxmayaraq, erməni tərəfi dini hörmətdən istifadə edərək Nuhun xatirəsini də milli narrativə daxil edir. Ağrı dağı Ermənistan gerbində təsvir olunur (halbuki coğrafi olaraq indi Ermənistan ərazisində deyil) bu da həmin simvolik sahiblənmənin nümunəsidir.
Tarixi mövcudluq iddialarının legitimləşdirilməsində digər bir vasitə xristian abidələrinin “erməniləşdirilməsi” praktikasından ibarətdir. Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Qafqazdakı alban kilsələri erməni kilsəsinə aid göstərilməklə bölgənin əsrlər boyu erməni olduğu mesajı verilir. Xüsusilə beynəlxalq platformalarda xristian irs mövzusunu siyasi alətə çevirib. UNESCO kimi qurumlarda Ermənilər dəfələrlə Azərbaycana qarşı mədəni irs iddiaları qaldırıblar, “bizim tarixi abidələrimiz dağıdılır” deyə kampaniyalar aparıblar.
Ermənistan rəhbərliyi müxtəlif vaxtlarda Bibliya motivlərini siyasi nitqlərə də gətiriblər. Məsələn, bəzi erməni siyasətçiləri ölkələrini “Nuhun diyarı” adlandırır, yaxud Qarabağı “Ata yurdumuz, əcdadlarımızın torpağı” kimi təqdim edərkən qədim Alban kilsələrini misal çəkirlər. Xüsusilə Nuh obrazı, öz universal mahiyyətinə görə, erməni təbliğatında əlverişli fiqurdur: Nuh heç bir konkret millətə mənsub deyil (İbrani dinlərdə o, bəşəriyyətin atası hesab olunur), amma ermənilər onu sahiblənərək bütün bəşəriyyətin ilk dönüş nöqtəsini (Tufandan sonrakı həyatı) öz coğrafiyaları ilə bağlayırlar. Bunun psixoloji təsiri odur ki, dünyaya belə bir mesaj verilir: “Bizim ölkəmiz (və iddia etdiyimiz torpaqlar) bəşər tarixinin başlanğıc nöqtəsidir, burada ən qədim sivilizasiya ocaqları olub”. Təəssüf ki, bu kimi iddialar həm tarixi gerçəklikləri təhrif edir, həm də bölgədə xalqlar arasında anlaşmanı çətinləşdirir.
Dolayısı ilə, dini simvolların tarixi mövcudluq iddialarına legitimlik qazandırmaq üçün istifadəsi elmdə qəbul olunmur. Tarix elmi arxeoloji, yazılı mənbə və linqvistik sübutlara əsaslanmalıdır, miflərə yox. Mif və din insanların mənəvi dünyasının parçasıdır, ancaq onları siyasi alətə çevirmək həm o inanc dəyərlərinə hörmətsizlikdir, həm də elmi həqiqətləri kölgələyir.
Elmi metodologiyanın önəmi və toponimin real etimologiyasının müdafiəsi
Araşdırmalarımızda qaldırdığımız məsələlər göstərir ki, toponimlərin izahında elmi metodologiya tətbiq etmək nə qədər vacibdir. Naxçıvan adının “Nuhçıxan” — yəni Nuh peyğəmbərin çıxdığı yer kimi izahı cazibədar olsa da, tarixi-linqvistik faktlar bunu təsdiqləmir. Bu cür yanlış etimologiyalar əsrlər boyu folklor vasitəsilə yaşayaraq geniş yayılmış, hətta müəyyən siyasi məqsədlərə alət edilmişdir. Lakin elmi yanaşma bizi gerçəkliyə daha da yaxınlaşdırır. Naxçıvan toponimi böyük ehtimalla qədim yerli söz birləşməsindən yaranıb və sonradan müxtəlif dillərdə fonetik transformasiyaya uğrayıb. Onun mənası dəqiq olaraq “Nuhun diyarı” demək olmadığı kimi, “ilanlar diyarı” demək də deyil — amma hər iki mifoloji obraz xalqın dilində və yaddaşında bu ada hopdurulub, ona əlavə çalarlar qatıb.
Ümumiyyətlə, tarixi həqiqətləri təhrif etmək cəhdləri gec-tez ifşa olunur. Erməni tarixşünaslığının Naxçıvanı və digər Azərbaycan torpaqlarını “qədim erməni yurdu” kimi qələmə vermək üçün gətirdiyi dəlillər obyektiv tənqidə tab gətirmir. Naxçıvanın “ilk enilən yer” olması barədə iddialar özlərinin belə etiraf etdikləri kimi sadəcə “xalq rəvayəti”dir və elmi çevrələrdə “folk etymology” kateqoriyasına daxildir. Bu cür rəvayətlər mədəni irsin bir hissəsi kimi maraqlı olsa da, onları sübut olunmuş tarixi fakt qismində təqdim etmək yolverilməzdir.
Digər tərəfdən, mədəni mənimsəmə və tarixi saxtalaşdırma bir xalqın mədəni kimliyinə də zərər vurur. Ermənilər on illərlə Qafqaz Albaniyasının mirasını özlərininki kimi təqdim etməklə regionun real tarixi palitrasını sanki təkrəng etməyə çalışıblar. Halbuki Qafqaz xalqlarının zənginliyi də elə bu müxtəliflikdədir. Biz Naxçıvan misalında belə bir mənimsətmə cəhdinin qarşısını almağın vacibliyini gördük. Əgər bu gün elmi əsaslarla sübut etməsək ki, Naxçıvan toponimi Nuh əfsanəsindən gəlmir, sabah erməni ideoloqları bunu “mübahisəsiz həqiqət” kimi dünya ictimaiyyətinə sırıya bilərlər. Bunun nəticəsində isə Naxçıvan sanki “erməni sivilizasiyasının beşiyi” kimi qələmə veriləcək, bu isə gələcək münaqişələr üçün bəhanə rolunu oynaya bilər.
Odur ki, toponimlərimizin real etimologiyasını müdafiə etmək həm elmi, həm milli bir vəzifədir. Bu müdafiə emosional yox, məhz elmi arqumentlərlə aparılmalıdır. Məsələn, biz beynəlxalq auditoriyaya ortaya qoymalıyıq ki, Ptolemey II əsrdə Naxçıvanı “Naksuana” kimi qeydə alıb, ərəblər onu “Nəşavə” adlandırıb, erməni mənbələri qədimdə “Naxçavan” yazıb — bunların heç biri “Nuh” kəlməsi ilə bağlı deyil. Hübschmann, Vasmer kimi neytral dilçilər onun “Naxç+avan” kimi birləşmə olduğunu göstəriblər. Əksinə, “ilk enilən yer” izahı bir neçə orta əsr müəllifinin rəvayətlərindən doğub, sonra kilsə tərəfindən təbliğ olunub. Bu faktları sistemli surətdə yaymaq lazımdır.
Aydındır ki, mifoloji düşüncə ilə elmi düşüncə toqquşanda bəzən çox maraqlı suallar ortaya çıxır. Naxçıvan timsalında mif və həqiqət iç-içədir. Bir tərəfdən, Naxçıvan həqiqətən bəşər sivilizasiyasının çox qədim mərkəzlərindən biridir (burada Eneolit, Tunc dövründən insan məskənləri aşkarlanıb). O mənada, yerli əhali üçün “dünyanın ilkin məskəni buradır” demək müəyyən mənada öz yurduna sevgidən doğan mübaliğədir. Digər tərəfdən, xalq mifləri tam uydurma da deyil — onlar çox vaxt kollektiv tarixi təcrübənin simvolik refleksiyasıdır. Naxçıvan əhalisinin Nuh və ilan əfsanələri yaratması əbəs deyil, bu əfsanələr min illər əvvəl bu torpaqlarda yaşanmış kataklizmlərin, qarşılaşılmış canlıların (məsələn, çoxlu ilana rast gəlinməsi və s.) yaddaşda mistik obrazlara çevrilməsidir.
Biz elmi metodlarla çalışıb mifin üzərindəki sirri açanda, oradan tarixi həqiqətin özünü yox, onun işartılarını görürük. Bu işartıları düzgün oxumaq lazımdır. “Nuhçıxan” mifinin yaranması göstərir ki, Naxçıvanın yerli əhalisi öz şəhərlərini çox qədim və müqəddəs sayıb, onu insanlığın başlanğıcı ilə bağlamaq istəyib. Bunu anlamaq, amma həqiqəti də bundan ayırd etmək gərəkdir.
Sonda belə bir nəticəyə gəlirik: Naxçıvan toponiminin real mənşəyini müdafiə etmək, “Nuhçıxan” kimi elmi əsassız versiyaları təkzib etmək yalnız tarixi ədalət prinsipi deyil, həm də bugünkü mədəni suverenlik məsələsidir. Çünki mədəni irsimizə sahib çıxmaq üçün ilk növbədə onun doğru tarixçəsini bilməli və dünyaya çatdırmalıyıq. “Nuh çıxan” rəvayətinə biz hörmətlə yanaşırıq — axı o, xalqımızın folklor yaddaşının bir parçasıdır. Ancaq bu rəvayətə tarixi həqiqət donu geyindirərək ondan siyasi məqsədlərlə istifadə edilməsinə qarşı qətiyyətlə durmalıyıq.
Naxçıvan adı zamanın süzgəcindən keçərək bu günümüzə gəlib çıxıb. Onun sirlərini açmaq üçün elm bizə yollar göstərir. Miflər isə bizə o sirlərin sehrini hiss etdirir. Elmi və mifi düzgün tarazlamaq, hər birinə haqqını vermək gərəkdir. Tarixə hörmət, elmi metodologiyaya sadiqlik və mədəni irsə vicdanla yanaşmaq hər bir araşdırmaçının borcudur. Naxçıvan toponiminin gerçək etimologiyasını müdafiə etməklə biz həm də bu prinsiplərə sadiqliyimizi nümayiş etdirmiş oluruq.
Əli Qədimov,
müstəqil tədqiqatçı
Əcəmi irsində müqəddəs həndəsə, “İlanlı Dağ”ın yaradılış mərkəzinə uzanan xətti
Naxçıvan toponimi və “Naga Məbədi” arxetipinin mifoloji-simvolik təhlili
“Naqçı” anlayışının etimoloji, mifoloji və simvolik təhlili
"Nuhçıxan”dan “Naxçıvan”a? Naxçıvan toponiminin etimologiyası
