Naxçıvan toponiminin mənşəyi ilə bağlı ənənəvi izahlar geniş yayılmış olsa da, bu adı “Naga məbədi” arxetipi kontekstində yenidən düşünmək, onun simvolik və mifoloji qatlarını açmaq baxımından maraqlı bir yanaşmadır. “Naga” anlayışı, Sanskrit dilində “ilan” mənasını verməklə yanaşı, Hind, Tibet və Cənub-Şərqi Asiya mifologiyalarında qoruyucu, hikmət daşıyan və yeraltı enerjilərlə əlaqəli müqəddəs varlıqları ifadə edir. Nagalar, sadəcə fiziki varlıqlar deyil, su və torpaq ünsürlərinin mühafizəçisi, həm də keçid məkanlarının – məbədlərin və müqəddəs dağların – qoruyucu simvoludurlar.
Hindistan və Cənub-Şərqi Asiya mifologiyasında “Naga” anlayışı, ilahi və ya yarı-ilahi ilanvarı varlıqları ifadə edir. Sanskrit dilində nāga sözü birbaşa “ilan” mənasına gəlir və xüsusilə kobra ilə əlaqələndirilir. Bu mifoloji varlıqlar hindu və buddist ənənəsində tez-tez yarı-insan, yarı-serpant formasında təsvir olunur. Onlar yeraltı aləmdə (Pātāla) və ya sularla əlaqəli mistik müstəvilərdə – çaylar, göllər, dənizlər yaxınlığında yaşayırlar.
Nagalar təkcə simvolik varlıqlar deyillər – onlar müdriklik və güc rəmzi, həmçinin xəzinələrin, yeraltı sərvətlərin və su ünsürünün qoruyucuları kimi təqdim olunurlar. Qədim mətnlərdə onların Nāga-loka adlanan sehrli yeraltı ölkədə yaşadıqları qeyd edilir. Bu ölkə, gizli hikmətin və fövqəlbəşər nemətlərin qorunduğu məkan kimi təmsil olunur. Nagalar istədikləri zaman insan formasına düşə bilir və insanlarla əlaqəyə girə bilirlər. Onların bu ikili təbiəti – həm ilan, həm insan olması – keçid, çevrilmə və gizli biliklərin rəmzi kimi şərh olunur.
Buddist ənənədə Nāga obrazı, təkcə mifoloji varlıq deyil, həm də qoruyucu və müqəddəs enerjinin simvolu kimi xüsusi yer tutur. Məşhur bir buddist rəvayətinə görə, Buddha kamilliyə çatdıqdan sonra təbiət hadisələrinin – yağış və tufanın təsiri altına düşür. Bu zaman Naga şahı Mucalinda göldən çıxaraq öz nəhəng ilan bədəni ilə Buddanı dolayır və başı üstündə çoxbaşlı kobra formasında bir çətir açaraq onu qoruyur. Bu təsvir, nagaların mərhəmətli və ilahi enerjini qoruyan varlıqlar olduğunu vurğulayır.
Cənub-Şərqi Asiya ölkələrində – Tailand, Kamboca, Laos və digərlərində – məbədlərin girişində naga heykəlləri geniş şəkildə yerləşdirilir. Bu çoxbaşlı naga fiqurları, adətən məbəd pilləkənlərini və giriş qapılarını bəzəyir və müqəddəs məkanı qoruyan mistik keşikçilər funksiyasını daşıyır. Naga obrazının bu kontekstdəki funksiyası həm simvolik, həm də ritual baxımdan mühümdür: ibadət yerinə daxil olan şəxs naga ilə qarşılaşmaqla bir növ mənəvi təmizlənmədən keçir və ilahi qorumaya daxil olur.
Beləliklə, naga obrazı, Hind və Cənub-Şərqi Asiya mifoloji sistemlərində sadəcə qorxulu və təhlükəli varlıq deyil, eyni zamanda hikmətin, həyat verici suyun, bərəkətin, yenilənmənin və ilahi qorumanın arxetipik təcəssümüdür. Onun məbəd memarlığında, giriş simvolikasında və dini rituallarda bu qədər mərkəzi yer tutması göstərir ki, naga anlayışı təkcə mədəni deyil, həm də kollektiv insan şüurunun dərin qatlarında köklənmiş universal bir simvoldur. Bu obraz – keçidlərə nəzarət edən, enerjini qoruyan və mistik sərhədləri müəyyən edən keşikçi funksiyası ilə – məbədin fiziki sərhədləri ilə ruhi sferalar arasında körpü rolunu oynayır.
Tibet mifoloji ənənəsində də naga anlayışı mühüm yer tutur. Tibet Buddizmində nagalar klu adı ilə tanınır, onların dişi formalarına isə klu-mo deyilir. Bu varlıqlar xüsusilə təmizlik, su ünsürü və ekoloji müvazinəti qorumaqla əlaqələndirilir. İnanclara görə, nagalar okeanlar, çaylar, göllər və bulaqlar kimi təbii su mənbələrində məskunlaşırlar və bu mühitlərin çirklənməsini sevmirlər. Suya edilən hörmətsizlik, onların qəzəbinə səbəb ola bilər və bu, bəzən xəstəliklər və ya uğursuzluqlar şəklində cəzalandırma ilə nəticələnir.
Tibet mifoloji mətnlərində nagalar təkcə suyun fiziki mühafizəçiləri deyil, həm də su altında gizlənmiş maddi və mənəvi xəzinələrin qoruyucuları kimi təqdim olunur. Onlar insan dünyasından gizlədilmiş biliklərin, qədim əlyazmaların və ruhani enerjilərin daşıyıcılarıdır. Bəzi mənbələrdə bu xəzinələr yalnız etik təmizlik və ruhani inkişaf səviyyəsinə çatmış şəxslərə açılır.
Türk mifologiyasında ilan motivi xüsusi yer tutur. İlan, qədim türklərin kosmoloji düşüncəsində əsasən yeraltı aləmlə, ruhlarla, təbiətin gizli gücləri ilə bağlı simvol kimi çıxış edir. Belə ki, qədim türk inanc sistemində ilanla bağlı ikiqat yanaşma mövcuddur: o, həm təhlükənin simvoludur, həm də gizli biliklərin və çevrilmənin keşikçisidir. Məsələn, bəzi Altay türk miflərində ilanlar yeraltı aləmin ruhları ilə ünsiyyətə girə bilən, özünü dəyişə bilən canlılar kimi təqdim olunur. Onlar təbiət qüvvələrinin balansını qoruyur və insanın kosmosla əlaqəsini təmsil edirlər.
Bundan başqa, Şamanizm ənənəsində ilan simvolu tez-tez ruhani yüksəliş, dərketmə və transformasiya ilə əlaqələndirilirdi. Şaman ayinlərində ilan bəzən ruhani səyahətin simvolu, bəzən də şamanın qoruyucu ruhu (ongon) kimi iştirak edirdi. Onun dərisinin dəyişməsi — köhnədən yeniyə keçid və ruhi təmizlənmənin metaforası sayılırdı.
Türk xalqlarının mifoloji yaddaşında ilan yalnız heyvan olaraq deyil, həm də canlı və müqəddəs məkanların qoruyucusu kimi çıxış edirdi. Bəzi dağlar, qayalar və bulaqlar “ilanlı” adları ilə tanınırdı ki, bu da həmin yerlərin müqəddəsliyi və mistik qorunması ilə əlaqələndirilirdi.
Bəzi hind tədqiqatçılar və mifoloji ənənələr etiraf edirlər ki, naga mədəniyyətinin ilkin formaları Hindistana türklərdən gəlmişdir (Lokesh Chandra, “Cultural Horizons of India”; Subhash Kak “The Nature of Early Indian Science”). Bu fikirə əsasən, nagaların su və yeraltı aləmlə bağlı qoruyucu, hikmətli varlıqlar kimi təqdim olunması, yalnız Hindistan daxili inkişafın nəticəsi deyil, həm də Şimali Avrasiya və Altay mənşəli mifoloji sistemlərin təsiri ilə formalaşmışdır. Türk mifologiyasında ilan arxetipi – təbiətin sirli gücləri, yeraltı xəzinələr və çevrilmə enerjisi ilə əlaqəli olması baxımından naga obrazı ilə çoxsaylı oxşarlıqlar nümayiş etdirir.
İlan obrazının müxtəlif sivilizasiyalarda oynadığı oxşar funksiyalar və simvolik dəyərlər onu təkcə mədəni fenomen deyil, psixoloji arxetip kimi də dəyərləndirməyə əsas verir. İsveçrəli psixoanalitik Carl Gustav Jung bu kimi simvolları “kollektiv şüuraltı” anlayışı çərçivəsində izah edir. Ona görə, bəşər övladının mənəvi və simvolik irsində dərin iz buraxan bəzi obrazlar – məsələn, ilan, ağac, ana, qəhrəman fərdi təcrübədən asılı olmayaraq insan psixikasının kollektiv qatlarında mövcuddur və universal mənalar daşıyır.
İlan bu arxetiplərdən biridir. O, insan təxəyyülündə eyni anda müdriklik və qorxu, dirilik və ölüm, müqəddəslik və lənətlənmiş kimi ikili və ziddiyyətli simvolik yüklər daşıyır. Bu ikilik onu həm şəfa verən (məsələn, Yunan mifologiyasındakı Asklepiosun əsası), həm də lətənə səbəb olan (Bibliyadakı Ədən bağında Şeytan simasında) varlıq kimi təqdim edir.
Jung-un fikrincə, müxtəlif xalqların mifik ənənələrində ilanla bağlı paralel motivlərin təkrarlanması, insanlığın psixik vahidliyinin sübutudur. Başqa sözlə, mədəniyyətlər bir-birindən ayrı inkişaf etsələr belə, şüuraltı təbəqələrdə oxşar simvolik obrazlar yaranır və kollektiv olaraq yaşayır. Bu, ilan simvolunun niyə bu qədər geniş coğrafiyada – Hindistan, Tibet, Qafqaz, Ön Asiya, Mərkəzi Amerika, Afrika və Skandinaviyada müdrik qoruyucu və sirli varlıq kimi qəbul edilməsini izah edir.
Arxetip olaraq ilan bir çox təməl ideyaları təcəssüm etdirir. Bir tərəfdən, o, təbiətin əbədi yenilənməsinin simvoludur – ilanların dərisini soyub yenilənməsi transformasiya və dirçəliş prosesinə işarə kimi görülür. Məsələn, müxtəlif mədəniyyətlərdə ilan və ya əjdaha öz quyruğunu dişləyən dairə – ouroboros (yunanca: οὐροβόρος – “öz quyruğunu yeyən”) əbədiyyətin və sonsuz dövrün simvolu hesab edilmişdir. Digər tərəfdən, ilan müdafiə və şəfa gətirən bir varlıq kimi də çıxış edir. Qədim yunan təbabət simvolu olan Eskulap (lat. Asclepii baculus, ing. Rod of Asclepius) əsası ətrafına dolanmış ilan fiquru məhz ilanın şəfa və hikmət gətirməsi inancından qaynaqlanır. Əfsanələrə görə, ilanlar dərman bitkilərinin dilini bilir, buna görə də qədim şamanlar ilan əti yeməklə gələcəyi görmə və quş dilini anlama gücü qazandıqlarına inanırdılar. Bu cür inanclar ilanın müəyyən biliyin qoruyucusu arxetipi olduğunu göstərir.
Bununla yanaşı, Qərb dini ənənələrində ilan obrazı daha çox şər və günahla əlaqələndirilmişdir. Məsələn, Yəhudi-Xristian rəvayətində cənnətdə Adəmlə Həvvanı yoldan çıxaran ilan obrazı insanın düşüşünün səbəbi kimi təqdim olunur. Bu, ilanın arxetipik ikililiyinin digər üzüdür – o, şüuraltının qaranlıq, təhlükəli tərəflərini də təmsil edə bilir.
Qeyd olunduğu kimi, qədim türk və Qafqaz mifoloji ənənələrində də ilan simvolikasının izlərinə rast gəlinir. Hətta bir sıra tədqiqatçılar qədim “Naga mədəniyyəti”nin türk xalqları ilə müəyyən əlaqələri olmasını irəli sürüblər (Bahaeddin Ögel, "Türk Mitolojisi"). Türk xalqlarının folklorunda ilan və ya əjdaha motivi həm pozitiv, həm də neqativ çalarda görünür. Məsələn, Altay və Sibir türklərinin dastanlarında göyləri tutan çoxbaşlı əjdaha – Yelbeğən (Yilbegän) obrazı var ki, bəzən onu igidlər və yaxud ilahi quşlar məğlub edirlər. Bu Yelbeğən mifik canavarı türk təsəvvüründə ifrat güc və təhlükənin təmsilçisidir. Bununla yanaşı, qədim türklərdə Əjdaha bəzən suyun, yağışın rəmzi olub, müsbət mənada bərəkət gətirən varlıq sayılıb. Orxon-Yenisey yazılarında və digər qədim türk mənbələrində əjdaha gücün, qüdrətin simvolu kimi xatırlanırdı. Bu ikili baxış – əjdaha/ilanın həm xeyir, həm şər gətirə bilməsi türk mifologiyasının ümumi motivləri sırasındadır.
Qafqaz regionunda ilan motivi bir sıra etnosların mifoloji təfəkküründə mühüm yer tutur. Xüsusilə iran və türk mədəniyyətlərinin sintezindən doğan mifoloji obrazlar bu motivin çoxqatlı simvolikasını əks etdirir. Belə obrazlardan biri də Zahhakdır – qədim İran mifologiyasında, xüsusən də “Şahnamə” əsərində geniş təsvir olunan bu fiqur, əjdaha mənşəli bir şah olaraq təqdim olunur. Onun hər iki çiynindən çıxan ilanlar daim insan beyni ilə qidalanır, bu isə həm qurban vermə, həm də şərli aclığın doymazlığı ideyalarını simvollaşdırır.
Bu süjetin kökləri “Avesta” mətnlərinə, xüsusilə üçbaşlı əjdaha Aži Dahaka mifinə qədər uzanır. Avesta ənənəsində Aži Dahaka xaos, dağıdıcı ehtiras və qarışıqlıq simvoludur. Daha sonra bu mif Firdovsinin "Şahnamə"si vasitəsilə geniş şəkildə Qafqaz və Yaxın Şərq folkloruna yayılmışdır.
Bu kontekstdə ilan obrazı yalnız fiziki təhlükənin təcəssümü deyil, eyni zamanda tamah, günah, zehni korlanma və mənəvi əsarət rəmzidir. Qafqaz mədəniyyətlərində bu motivin yer alması, onun beynəlxalq mifoloji arxetip kimi dərk edildiyini, eyni zamanda regional xüsusiyyətlərə uyğun transformasiyaya uğradığını göstərir.
Bunun tam əksinə, Qafqazın bəzi etnik qruplarında ilan müsbət və müqəddəs mənalar daşıyır. Xüsusilə yezidi kürdlərinin dini ənənəsində ilan kultu diqqətəlayiqdir. İraqın Ləliş məbədinə daxil olan ziyarətçiləri giriş qapısında divara həkk edilmiş iri qara ilan təsviri qarşılayır. Yezidilər bu ilan rəsmini ziyarət zamanı öpür, ona ehtiram göstərirlər. Hətta Ləlişdə bir zamanlar müqəddəs bir tunc ilan heykəli də saxlanılırdı ki, işğalçı qüvvələr tərəfindən oğurlanmış, sonradan geri qaytarılmışdır. Yezidilərin inancına görə, Nuh tufanı zamanı gəminin gövdəsində yaranmış dəliyi böyük bir ilan öz bədəni ilə tutaraq insanlar və heyvanlar dolu gəmini xilas edib. Bu rəvayətə əsasən Yezidilər ilanı xeyirxah xilaskar kimi görür və ona ehtiram göstərirlər. Beləliklə, Qafqazda yezidilər vasitəsilə ilanın qoruyucu simvolikası yaşadılır – ilan, Nuh peyğəmbərin xilası ilə assosiasiya olunur, yəni burada ilan arxetipi yenə qoruyucu enerjini təmsil edir.
Bütövlükdə, həm türk, həm də Qafqaz mifoloji ənənələrində ilan/Naga obrazının müəyyən izləri görünməkdədir. Türk şamanlarının ilanla bağlı ayinləri, Qafqaz məkanında ilanlı ziyarətgah adları (“Yılanlı Baba” türbəsi və s.) və xalq təbabətində ilanın simvolik rolu bu arxetipin yaşam gücündən xəbər verir. Bu faktlar göstərir ki, Naxçıvan bölgəsi də daxil olmaqla, bu coğrafiyada ilan qədim inanclarda mühüm yer tutmuşdur. Bu, bizi növbəti məsələyə – Naxçıvan toponiminin ilan (Naga) arxetipi ilə əlaqəsinə gətirir.
Naxçıvan adının ənənəvi etimologiyası mənbələrdə “Nuhçıxan” (“Nuhun çıxdığı yer”) kimi izah olunur – yəni Nuh tufanından sonra peyğəmbərin məskən saldığı ilk yer. Lakin Naxçıvan toponiminin fonetik quruluşu maraqlı assosiasiyalara yol açır. Qeyd etmək lazımdır ki, qədim dillərdə “nax” və ya “naq” kimi hecalar bəzən ilanla bağlı sözlərdə iştirak edir. Məsələn, ibrani dilində “naħaş” (נחש) ilan deməkdir; Sanskritdə “nāgá” ilan deməkdir; hətta ingilis dilində “snake” sözü hind-Avropa kökündə “(s)nēg-” komponentini daşıyır. Bu fonetik yaxınlıq təsadüfi olsa da, Naxçıvan adının ilk hecası olan “Nax” (ya da “Nakʹ”) sanki “naga” ifadəsini xatırladır. Naxçıvan adındakı “-van” sonluğu isə “yer, məkan” anlamı verən şəkilçidir. Bu baxımdan, Naxçıvan sözü sanki “Naga yeri”, “ilan məkanı” kimi səslənə bilər – əlbəttə, bu, elmi dilçilik baxımından sübut olunmuş fakta əsaslanmır, lakin mifoloji-semantik bir yozum kimi maraqlıdır. Baxmayaraq ki, ingilis şərqşünası Edward Moorun “Oriental Fragments” (s. 363) əsərində “Nagchivan” adını “Nag” (mifoloji ilan) və “van” (dayaq, vasitə, istirahət yeri) komponentlərinə ayıraraq təqdim etməsi bu toponimin sanskrit və ümumşərq kontekstində simvolik təhlilinə yol açır. Məsələn, “Kāshivan” və ya “Nirvan” kimi toponimlərdə olduğu kimi. Belə baxıldıqda, “Naxçıvan” sözü "naga məkanı", yəni "ilanların yeri" kimi yozula bilər.
Belə bir yanaşmanın müəyyən məntiqi əsasları Naxçıvan bölgəsinin qədim mifoloji mənzərəsində görülür. İlk növbədə, Naxçıvanda İlanlı dağ (İlandağ) adlanan məşhur bir dağ mövcuddur. “İlanlı” sözünün mənası türkcə birbaşa “ilanlı, ilanlı olan” deməkdir. İlandağ Naxçıvanın simvolik dağlarından biridir və onun haqqında xalq arasında yayılmış əfsanələr məhz ilan motivi ətrafında formalaşıb. Rəvayətə görə, bu dağda bir zamanlar çoxlu ilanın yaşaması səbəbindən belə adlanıb. Başqa bir yerli əfsanədə isə dağa bu adı Nuh peyğəmbər verib: tufan zamanı Nuhun gəmisi bu dağa toxunanda o, dağın zirvəsini iki yerə ayırıb və peyğəmbər bu dağı “inan dag” (inanılmış, əmin-aman dağ) adlandırıb; sonradan “İnandağ” adı zamanla “İlandağ” şəklinə düşüb. Hər iki halda, dağın adı kollektiv yaddaşda ilan obrazı ilə bağlıdır. Maraqlıdır ki, xalq inancında İlandağ sehrli sığınacaq kimi çıxış edir: rəvayətə görə, yaxşı insanlar bu dağa sığınıb xilas olur, pis niyyətli şəxslər isə ilanların hücumuna məruz qalır. Bu süjet ilanın ədalət qoruyucusu kimi simvolikasını əks etdirir və bir növ naga-arxetipin lokal versiyası kimi yozula bilər.
Bundan əlavə, Naxçıvan ərazisində qədim insanların mifoloji görüşlərini əks etdirən Gəmigaya petroqlifləri aşkar olunub. Ordubad rayonunda Gəmigaya qayaüstü təsvirlərində müxtəlif heyvan fiqurları – marallar, öküzlər, quşlarla yanaşı ilan təsvirləri də çoxluq təşkil edir. Tədqiqatçılar müəyyən ediblər ki, Gəmigaya petroqliflərində ilan şəkilləri tək və qoşa şəkildə, bəzən kompozisiyaların tərkib hissəsi kimi verilib və ehtimal ki, ilan totemi inancına işarədir. Arxeoloq Vəli Baxşəliyevin qeyd etdiyinə görə, Gəmigaya rəsmlərində balıq, ilan, həşərat kimi ovçuluqla əlaqəsi olmayan canlıların təsvir edilməsi onların mifik inanc sisteminin bir parçası olduğunu göstərir. Yəni, miladdan əvvəl IV–II minilliklərə aid edilən bu rəsmlər dövrün insanlarının ilanı müqəddəs bir simvol kimi qəbul etdiyini düşündürür. Gəmigayadakı ilan obrazları böyük ehtimalla həmin ərazidə yaşayan qədim tayfaların ilan kultuna, yəni Naga məbədi sayılacaq dini məkanlara sahib olduğunu göstərə bilər. Əbəs deyil ki, Gəmigaya adı əfsanədə Nuhun gəmisinin dəyə-tutduğu dağ kimi keçir (yerli dildə “Gəmiqaya” – Nuhun gəmisi ilə bağlıdır). Bu da yenə dolayısı ilə Nuh və ilan miflərinin Naxçıvan zəminində iç-içə keçdiyini göstərir. Çünki yuxarıda qeyd olunduğu kimi, yezidi versiyasında Nuhun xilası ilanla əlaqələndirilir; Naxçıvan ənənəsində isə Nuhun özü bu torpağa xilas yeri adını verib. Belə parallellər Naxçıvanın mifologiyasında ilan/Naga arxetipinin mövcudluğunu sezməyə imkan yaradır.
Fonetik yaxınlıq və mifoloji irs bir araya gətirildikdə, Naxçıvan – “Naga məbədi” hipotezi tamamilə metaforik mənada cəlbedici görünür. Yəni, əgər Naxçıvan adını düz tərcümədə “ilanlar diyarı” yaxud “Naga-ların məskəni” kimi qəbul etsək, bölgənin folkloru və arxeologiyasındakı elementlər bunu rəngarəng şəkildə təsdiqləyir. İlanlıdağ əfsanəsi, Gəmigaya petroqliflərinin ilan totemi və s. – bütün bunlar müqəddəs ilan arxetipinin Naxçıvanda daşıyıcıları kimi yozula bilər. Müasir elmdə Naxçıvan toponiminin ilan (naga) ilə birbaşa əlaqəsi haqqında ciddi nəzəriyyə yoxdur. Lakin mifoloji təxəyyül üçün Naxçıvan, sanki qədim ilan kultunun izlərini yaşadan bir məkan kimi canlanır. Bu torpağın “qurtuluş yeri” kimi müqəddəs statusu (Nuhla əlaqəli), eləcə də orada ilanın müqəddəs sayılması ilə bağlı lokal əfsanələr, Naxçıvanı bəlkə də “Naga məbədi” arxetipinin bir təcəssümü kimi düşünməyə əsas verir.
Beləliklə, təhlillər göstərir ki, Naxçıvan toponiminin “Naga məbədi” arxetipi ilə əlaqəsi məsələsinə mifoloji-simvolik aspektdən yanaşdıqda, bir çox maraqlı paralellər ortaya çıxır. Hind, Tibet və cənub-şərqi Asiya mifologiyalarındakı Naga – yəni ilahı ilan obrazı – qoruyucu, hikmət daşıyıcısı və enerji verən simvol kimi çıxış edir. Bu obraz, Carl Jung’un arxetip nəzəriyyəsinə əsasən, müxtəlif mədəniyyətlərin kollektiv şüuraltında ortaq şəkildə formalaşmışdır. Türk və Qafqaz mifoloji ənənələrində ilan motivinin izləri – istər əjdaha şəklində, istər totem şəklində – həmin arxetipin lokal təzahürləri kimi qiymətləndirilə bilər. Xüsusilə Naxçıvan bölgəsinin folklor və arxeologiyasında ilan simvolikasının mövcudluğu (İlandağ əfsanələri, Gəmigaya petroqlifləri və s.) buranın qədim sakinlərinin ilana müstəsna məna yüklədiyini göstərir.
Bunları nəzərə alaraq, Naxçıvan toponiminin sanki “ilanların məkanı” anlamını verməsi fikri doğrudan tarixi dilçilik baxımından iddialı olsa da, simvolik və mifoloji müstəvidə özünü doğruldur. Nəhəng ilan arxetipi dünyanın müxtəlif guşələrində müqəddəs məbədləri qoruduğu kimi, xəyalən Naxçıvanın da mifik qoruyucusu olmuşdur. Bu yazıda irəli sürülən yanaşma akademik ehtiyatla qarşılanmalıdır – biz əfsanəvi düşüncə tərzini elmi gerçəklik yerinə qoymuruq. Lakin mifoloji təhlilin dərin qatlarında Naxçıvan adının “Naga məbədi” arxetipi ilə əlaqəsi, türk-Qafqaz mifologiyasının dünya mif sistemi ilə bir nöqtədə qovuşmasının maraqlı nümunəsidir. Bu da onu göstərir ki, Naxçıvan torpağı təkcə tarixən deyil, həm də arxetipik kollektiv yaddaşda özünəməxsus yerə malikdir – burada Nuhun mirası ilə Nagaların ruhu eyni mifoloji məkanda görüşür.
Əli Qədimov,
müstəqil tədqiqatçı
Müəllifin əvvəlki araşdırmaları:
Əcəmi irsində müqəddəs həndəsə, “İlanlı Dağ”ın yaradılış mərkəzinə uzanan xətti
