Naxçıvanın dağlıq bölgəsində yerləşən Xaraba Gilan, həm qədim yaşayış məkanı, həm də dini-ritual mərkəz funksiyası ilə seçilən sakral şəhər obrazına malikdir. Arxeoloji tapıntılar təsdiqləyir ki, şəhərin qalıqları arasında yalnız yaşayış evləri və müdafiə strukturları deyil, həm də məbəd xarabalıqları və dini-ritual yerləri mövcuddur. Bu fakt Xaraba Gilanın sırf inzibati-iqtisadi yox, həm də sakral mahiyyət daşıdığını ortaya qoyur.
Şəhərin planı ilə onu əhatə edən dağların konusvari siluetləri arasında müşahidə olunan uyğunluq təsadüfi deyildir. Bu uyğunluq qədim kosmoloji təsəvvürlərdə “dağ şəhəri” və “məbəd şəhəri” anlayışlarının maddi təcəssümü kimi dəyərləndirilə bilər. Dolayısı ilə, Xaraba Gilan yalnız coğrafi məkan deyil, həm də göy və yerin qovuşduğu “kosmik model” olaraq çıxış edir.
Yerli folklor və əfsanələrdə Xaraba Gilan “itmiş şəhər” və ya “lənətlənmiş şəhər” kimi təsvir edilir. Bu təsvirlər şəhərə mistik aurа qazandırır və onun sırf arxeoloji abidə deyil, həm də mifik-mədəni fenomen olduğunu göstərir. Qədim türk mifologiyasında “kosmik dağ” və “məbəd şəhəri” anlayışları mövcuddur; bunlar yeri göyə bağlayan, tanrıya yüksəliş məkanı funksiyası daşıyan mərkəzlərdir. Xaraba Gilan da bu mifoloji kontekstdə izah oluna bilər.
Şəhərin tənəzzül və tərk edilmə səbəbləri hələ də tam aydın deyil. Arxeoloji və tarixi mənbələrdə bu hadisə ilə bağlı müxtəlif izahlar mövcuddur: təbii fəlakətlər, iqlim dəyişmələri və quraqlıq, eləcə də dini inanışların və ritualların dəyişməsi şəhərin sakral funksiyasının zəifləməsinə gətirib çıxarmış ola bilər. Bununla belə, Xaraba Gilan öz varlığı ilə Naxçıvanın “qədim məbəd şəhəri” ənənəsinin canlı bir sübutu olaraq qalır.
Əvvəla, şəhər planı və memarlıq quruluşu diqqəti cəlb edir. Xaraba Gilanın qalıqları arasında möhkəm qala divarları, bürclər və keçid yolları aşkar olunmuşdur. Bu, şəhərin həm müdafiə, həm də strateji əhəmiyyət daşıdığını göstərir. Qala divarlarının qalınlığı və daş bünövrələrin möhkəmliyi burada təşkilatlanmış şəhərsalma ənənələrinin olduğunu sübut edir. Arxeoloqlar qeyd edirlər ki, şəhərin mərkəzində daha iri tikililər – dini və ictimai obyektlər, ətrafda isə yaşayış evləri və təsərrüfat sahələri yerləşmişdir. Bu quruluş “məbəd şəhəri” modelinə uyğun gəlir.
İkinci mühüm tapıntılar keramika və məişət əşyaları ilə bağlıdır. Qazıntılar nəticəsində müxtəlif formalı gil qablar, mis və tuncdan hazırlanmış bəzək və təsərrüfat əşyaları, dəmir alətlər aşkarlanmışdır. Keramika nümunələrinin ornamentləri xüsusilə maraqlıdır: onların üzərində günəş, ulduz və spiralvari motivlər müşahidə olunur. Bu, qədim insanların yalnız gündəlik həyatla deyil, həm də kosmik simvolika ilə bağlı dünyagörüşlərini əks etdirir.
Üçüncü istiqamət isə dini-ritual obyektlərlə əlaqədardır. Xaraba Gilanın ərazisində qurbangah daşları, müxtəlif ritual məqsədli daş konstruksiyalar və zoomorf fiqurlar tapılmışdır. Bəzi daş üzərindəki oyma işlərində dairəvi və spiral naxışların olması onların kosmik rəmzlərlə bağlı ola biləcəyini göstərir. Bu tapıntılar şəhərin sırf yaşayış məkanı deyil, həm də sakral mərkəz funksiyası daşıdığını bir daha təsdiqləyir.
Nəhayət, qəbir daşları və dəfn yerləri də Xaraba Gilanın dini-mədəni dəyərini ortaya qoyur. Qəbirüstü daşlarda zoomorf təsvirlər, aypara və günəş işarələri müşahidə olunmuşdur ki, bunlar həm türk mifologiyasının, həm də islam simvolikasının sintezini əks etdirir.
Digər tərəfdən Xaraba Gilanın qalıqları göstərir ki, şəhər həm də özünəməxsus memarlıq üslubuna malik olmuşdur. Bu üslub həm şəhərin planlaşdırılmasında, həm də tikililərin forması və dekorativ elementlərində özünü göstərir.
Əvvəla, şəhərin planlaşdırma prinsipi diqqəti çəkir. Qazıntılardan məlum olur ki, şəhər relyefə uyğun şəkildə salınmış, mərkəzdə dini və ictimai binalar, onların ətrafında isə yaşayış evləri yerləşdirilmişdir. Bu, qədim “məbəd şəhəri” modelinin əsas əlamətlərindəndir. Əsas mərkəzin sakral xarakter daşıması şəhərin mənəvi-ideoloji mərkəz rolunu təsdiqləyir.
Başqa bir xüsusiyyət forma və hündürlük simvolizmi ilə bağlıdır. Qala divarları və müdafiə bürcləri konusvari siluetlər yaradır ki, bu da ətrafdakı dağların konus və kəsik konus formaları ilə uyğunluq təşkil edir. Beləliklə, şəhərin memarlıq quruluşu təbiətlə harmoniyada olmuş, dağ silueti ilə insanın yaratdığı tikililər arasında “kosmik analogiya” yaradılmışdır. Bu fakt Naxçıvanda geniş yayılmış memarlıq ənənəsi ilə də səsləşir – məsələn, Əcəmi Naxçıvani türbələrinin formaları ilə.
Digər istiqamət dekorativ elementlərdir. Tapılan daş üzərindəki oyma işlərində günəş şüaları, spiral motivlər, ulduz fiqurları kimi ornamentlərə rast gəlinmişdir. Bu elementlər yalnız bədii zövqü deyil, həm də dini-kosmoloji təsəvvürləri ifadə edir. Günəş və ulduz motivləri kainatın bütövlüyünü, spiral naxışlar isə sonsuzluq ideyasını simvolizə edir. Beləliklə, dekorativ üslub həm estetik, həm də metafizik funksiya daşıyır.
Başqa bir mühüm cəhət məbəd və ritual tikililərin memarlıq üslubudur. Onların forması çox vaxt dairəvi və ya çoxbucaqlı plan üzərində qurulmuşdur. Bu da qədim kosmik rəmzlərin – dairə (sonsuzluq), çoxbucaq (bürclər və kosmik sistem) – memarlığa köçürülməsi kimi izah oluna bilər.
Nəhayət, funksional və simvolik sintez Xaraba Gilan memarlığının əsas göstəricisidir. Şəhərin tikililəri həm praktiki məqsədlərə – müdafiə, yaşayış, təsərrüfat – xidmət etmiş, həm də dini-sakral məna daşımışdır. Bu xüsusiyyət Naxçıvanın ümumi memarlıq ənənəsinə uyğundur və Xaraba Gilanı “qədim məbəd şəhəri” anlayışına daha da yaxınlaşdırır.
Xaraba Gilan haqqında formalaşmış əfsanələr də şəhərin mahiyyətini anlamaq baxımından mühüm əhəmiyyət daşıyır. Yerli folklorda qorunub saxlanılan rəvayətlər, qədim türk mifologiyası ilə səsləşən simvollar və dünya miqyasında digər “itmiş şəhər” motivləri Xaraba Gilanın mistik obrazını daha da gücləndirir.
Məsələn, yerli əfsanələrdə Xaraba Gilan çox vaxt “itmiş şəhər” və ya “lənətlənmiş şəhər” kimi təqdim olunur. Rəvayətlərin birində bildirilir ki, şəhərin sakinləri Tanrıya qarşı itaətsizlik etdikləri və nankorluq göstərdikləri üçün ilahi qəzəblə üzləşmiş və nəticədə şəhər tərk edilmişdir. Digər rəvayətlərdə isə şəhərin dağların arasında gizli qaldığı, zaman-zaman yalnız seçilmiş insanlara göründüyü söylənilir. Bu motivlər şəhərin sırf arxeoloji obyekt deyil, həm də mistik məkan kimi dəyərləndirildiyini göstərir.
O cümlədən, qədim türk mifologiyası ilə müqayisə diqqət çəkir. Türk mifoloji sistemində “kosmik dağ” və “məbəd şəhəri” anlayışları mövcuddur. “Kosmik dağ” yer ilə göyü birləşdirən müqəddəs ox rolunu oynayır. Belə məkanlar həm dini-ritual, həm də mədəniyyətin mərkəzi hesab edilirdi. Xaraba Gilanın dağlarla çevrili relyefi, konusvari silueti və sakral funksiyası bu mifoloji modelə uyğun gəlir. Burada əfsanələrdəki “göylə bağ” motivi ilə arxeoloji tapıntılardakı kosmik simvollar arasında paralelliklər görmək mümkündür.
Dünya mifologiyası və qədim şəhər motivləri ilə müqayisə də apara bilərik. Məsələn:
- Pompey (İtaliya) – vulkan püskürməsi nəticəsində məhv olmuş və uzun illər “lənətlənmiş şəhər” kimi təsəvvür edilən məkandır.
- Mohenjo-Daro (Hindistan) – iqlim dəyişmələri və su basqınları səbəbindən tərk edilmiş qədim şəhərdir.
- Göbekli Tepe (Türkiyə) – dini-ritual məqsədlə inşa olunmuş, lakin sonradan məqsədli şəkildə basdırılmış məbəd kompleksidir.
Bu paralellər göstərir ki, müxtəlif sivilizasiyalarda “itmiş şəhər” və ya “məbəd şəhəri” motivləri eyni kosmoloji təmələ söykənir: ilahi qüvvələrin müdaxiləsi, təbii fəlakət və ya dini inanışların dəyişməsi nəticəsində şəhərin öz funksiyasını itirməsi. Xaraba Gilan da bu qlobal mifoloji xəttə uyğun gəlir.
Beləliklə, Xaraba Gilanın arxeoloji qalıqları, memarlıq üslubu və əfsanələri onu bəşəriyyətin “məbəd şəhəri” arxetipinin mühüm həlqəsi kimi təqdim edir. Burada aparılan tədqiqatlar göstərir ki, şəhərin mərkəzində dini-ritual məkanların mövcudluğu, qala divarlarının konusvari forması və memarlıqda kosmik simvolların istifadəsi onun sırf yaşayış məkanı yox, həm də sakral mərkəz olduğunu təsdiqləyir.
Bu mənzərəni Naga məbədləri ilə müqayisə etdikdə, mühüm paralellər meydana çıxır. Naga kultu suyun, məhsuldarlığın və həyatın qoruyucusu kimi çıxış edir, ilan obrazı isə həm yeraltı aləm, həm də kosmik nizamla əlaqələndirilirdi. Məbədlərin su hövzələri yaxınlığında inşa olunması təsadüfi deyildi – onlar həm fiziki, həm də metafizik baxımdan “həyat mənbəyi”nin qorunmasına xidmət edirdi. Eyni funksiyanı Xaraba Gilan da yerinə yetirirdi: şəhər Araz vadisi və bulaqlar vasitəsilə həyatın davamlılığını təmin edir, eyni zamanda kosmik-sakral mərkəz rolunu oynayırdı.
Hər iki məkanda qoruyuculuq funksiyası əsas ideyadır. Naga məbədlərində bu qoruyuculuğu ilan simvolu təcəssüm etdirirdisə, Xaraba Gilanda eyni rolu dağların konusvari silueti və qala divarlarının qapalı həlqəsi oynayırdı. Yəni təbiət və memarlıq birlikdə şəhərin üzərində “kosmik zireh” yaratmışdır. Bu, məkanın həm fiziki təhlükələrdən, həm də metafizik pozuntulardan qorunmasını simvolizə edirdi.
Daha bir paralel kosmik keçid ideyasıdır. Naga məbədləri mifologiyada yeraltı aləmlə göy arasında körpü rolunu oynayırdı. Orada keçirilən ayinlər insanla tanrıların əlaqəsini təmin edirdi. Xaraba Gilan da oxşar məna daşıyır: dağların zirvəsi ilə məbəd qalıqları birlikdə şəhəri “yer-göy oxu”na çevirir. Bu isə türk mifologiyasında geniş yayılmış “kosmik dağ” arxetipi ilə üst-üstə düşür.
Əfsanələr də bu paralelləri gücləndirir. Xaraba Gilanın “itmiş” və ya “lənətlənmiş şəhər” kimi təqdim olunması, Naga miflərində şəhərlərin ilanların himayəsindən çıxanda fəlakətlə üzləşməsi ilə oxşardır. Bu motivlər göstərir ki, müxtəlif coğrafiyalarda “sakral mərkəzlərin tərk edilməsi” eyni mifoloji məntiqə əsaslanır: ya ilahi qəzəb, ya da təbii fəlakət nəticəsində insan kosmik mərkəzdən uzaqlaşdırılır.
Bu baxımdan Xaraba Gilan yalnız Naxçıvanın deyil, ümumilikdə bəşəriyyətin sakral mədəniyyət atlasında özünəməxsus yer tutur və universal “məbəd şəhəri” fenomeninin Qafqazdakı ən mühüm izlərindən biri kimi dəyərləndirilə bilər.
Əli Qədimov,
müstəqil tədqiqatçı
