"Qafqaz təqvimi" ("Кавказскій календарь" - 1846-1917-ci illərdə Tiflisdə nəşr edilən rəsmi statistika nəşri) təkcə əhali siyahıyaalınması cədvəlləri deyil, həm də dini məbədlərin, məktəblərin, poçt-teleqraf məntəqələrinin, illik yarmarkaların və s. barədə xırda, lakin müstəsna dərəcədə dəyərli məlumatları özündə cəmləyib. Bu cədvəllərin böyük hissəsi indiyədək Azərbaycanda tədqiqatçılar tərəfindən sistemli şəkildə araşdırılmayıb.
Halbuki "Qafqaz təqvimi" Naxçıvan qəzasının XIX–XX əsr əvvəllərinə aid əhalisi, dini icmaları, iqtisadi strukturu, yarmarkaları, məktəbləri və hətta iqlim məlumatlarını ehtiva edir. Bu göstəricilər bəzən həmin dövrün başqa mənbələrində rast gəlinməyən detallı rəqəmlərdir. Bu rəqəmlər Naxçıvanın tarixi haqda yeni məlumatlar əldə etməyə imkan verir.
💥 Naxçıvanla bağlı bəzi yeni maraqlı məqamlardan:
📌 Duz mədənlərinin istehsalı (1890-cı il buraxılışı)
1890-cı il buraxılışının sənaye cədvəllərində “Нахичеванские соляные промыслы”nin 1888 maliyyə ili üçün hasilatı 292 374 pud (≈ 4 800 ton) göstərilir, xəzinəyə ödənilən rüsum 19 500 rubl olub. Bu, Qafqazda Batumidən sonra ən iri duz istehsalı göstəricisidir və Naxçıvanda sənaye-ixrac tarixi kontekstində hələ ki, nəzərə alınmayıb.
📌 Yarmarka dövriyyəsi (1904-cü il buraxılışı)
1904-cü il statistik bölməsində Naxçıvan qəzası üzrə iki rəsmi yarmarka qeyd edilir:
Ordubad (8–15 may) – orta illik ticarət dövriyyəsi ≈ 65 000 rubl
Naxçıvan şəhəri (28 sentyabr – 5 oktyabr) – dövriyyə ≈ 47 000 rubl
Bu göstəricilər o dövr üçün Cənubi Qafqaz miqyasında orta səviyyə sayılırdı, lakin bu məlumata Azərbaycan iqtisad tarixində indiyədək sitat gətirilmədiyini düşünürük. Sözügedən Rəqəmlər regionun ipək, meyvə-quru, duz və mal-qara ixracının real bazar ölçülərini yenidən hesablamağa imkan verə bilər.
📌 Meteoroloji stansiya (1913-cü il buraxılışı)
Meteoroloji stansiyaların ümumi siyahısında Naxçıvan (hündürlük: 885 m) 1886-cı ildən fəaliyyət göstərən tam müşahidə məntəqəsi kimi verilir; 1912 illik orta temperaturu 14,1 °C, illik yağıntı 236 mm kimi qeyd olunub. XX əsrin əvvəllərinə dair regional iqlim modellərində bu xam məlumatdan hələ də istifadə edilmədiyinə əminəm.
Beləliklə, “Qafqazski kalendar” sadəcə arxiv statistikası deyil, Naxçıvanın XIX–XX əsr əvvəllərindəki sosial-iqtisadi və mədəni mənzərəsini tamamlamaq üçün əvəzsiz mənbədir.
